Jelita pełnią niezwykle ważną rolę w naszym układzie odpornościowym, wpływając na naszą zdolność do obrony przed chorobami i infekcjami. Ponad 70% komórek układu immunologicznego znajduje się w przewodzie pokarmowym, co czyni jelita kluczowym elementem ochrony organizmu. To właśnie w jelitach zachodzą procesy, które decydują o skutecznej odpowiedzi immunologicznej. Jelita nie tylko chronią nas przed patogenami, ale także regulują nasze reakcje odpornościowe, zapobiegając rozwojowi stanów zapalnych i chorób autoimmunologicznych. Zrównoważona, zdrowa mikroflora wspomaga układ odpornościowy, podczas gdy jej zaburzenia, czyli dysbioza, mogą prowadzić do osłabienia odporności organizmu. Co więcej, jelita są miejscem bardzo silnie skomunikowanym z mózgiem. Wpływają na nasz nastrój, stres, a także gotowość układu odpornościowego do reagowania na zagrożenia.
Niżej przyjrzymy się, w jaki sposób jelita oraz ich mikroflora wpływają na naszą odporność.
Jelita jako centrum GALT (Gut-Associated Lymphoid Tissue)
Jelita, będąc kluczowym elementem układu odpornościowego, pełnią funkcję „strażnika” organizmu dzięki obecności tkanki limfatycznej związanej z jelitami (GALT – Gut- Associated Lymphoid Tissue). GALT stanowi około 70% całego układu odpornościowego i jest największym skupiskiem limfocytów w ciele. W skład GALT wchodzą liczne struktury, takie jak kępki Peyera, wyrostek robaczkowy, a także rozsiane limfocyty i inne komórki odpornościowe w błonie śluzowej jelit. Zadaniem tych struktur jest monitorowanie substancji, które dostają się do przewodu pokarmowego i natychmiastowa reakcja na potencjalne zagrożenia. GALT odgrywa więc rolę „radaru immunologicznego”, który rozpoznaje niebezpieczne mikroorganizmy i aktywuje reakcje obronne. Działa to na dwa sposoby: po pierwsze, uruchamia odpowiedź wrodzoną, która jest szybka i niespecyficzna, a po drugie, wspiera rozwój odpowiedzi adaptacyjnej, ukierunkowanej na konkretny patogen.
Zdrowa i zróżnicowana mikroflora jelitowa (mikrobiota) wspiera funkcjonowanie GALT, tworząc środowisko ochronne poprzez konkurencję z patogenami i stymulowanie dojrzewania
układu odpornościowego.
Mikrobiota jelitowa i jej rola w odporności
Mikrobiota jelitowa to zróżnicowany zestaw mikroorganizmów takich jak bakterie, grzyby, wirusy i archeony, które zamieszkują jelita. Jej równowaga ma fundamentalne znaczenie dla wielu mechanizmów obronnych organizmu, a jej zaburzenia mogą prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych.
Mikrobiota jelitowa wpływa na produkcję przez GALT immunoglobulin, szczególnie IgA. Jest to jeden z najważniejszych mechanizmów ochronnych organizmu. Immunoglobuliny, znane powszechnie jako przeciwciała, to białka produkowane przez komórki układu odpornościowego, które wykrywają i neutralizują wirusy czy toksyny bakteryjne. Wśród różnych typów immunoglobulin, IgA pełni szczególną rolę w ochronie błon śluzowych, które stanowią pierwszą linię obrony przed infekcjami.
Ważną funkcją mikrobioty jelitowej jest także przekształcanie błonnika roślinnego w krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (SCFA), takie jak kwas masłowy, propionowy czy octowy. Substancje te odgrywają ważną rolę w regulacji odpowiedzi immunologicznej, wpływając na funkcjonowanie limfocytów T, które są kluczowe w naszym systemie odpornościowym. SCFA pomagają utrzymać równowagę między dwoma rodzajami limfocytów T: efektorowymi, które wywołują reakcje zapalne, i regulatorowymi, które tłumią nadmierne odpowiedzi immunologiczne. Szczególnie kwas masłowy wspomaga rozwój limfocytów T regulatorowych, które pomagają zapobiegać stanom zapalnym jelit i chorobom autoimmunologicznym. Kolejnym ważnym aspektem związanym z produkcją SCFA przez bakterie jelitowe jest wzmacnianie bariery jelitowej. Zdrowa mikroflora wspomaga tworzenie ścisłych połączeń między komórkami nabłonka jelitowego, co zapobiega przedostawaniu się szkodliwych substancji do krwiobiegu.
Mikrobiota pełni też bezpośrednią rolę ochronną przed patogenami, rywalizując z nimi o dostęp do składników odżywczych i przestrzeni życiowej w jelitach. Tworzy to naturalną barierę, która ogranicza rozwój i kolonizację patogennych drobnoustrojów, skutecznie chroniąc organizm przed infekcjami.
Nie można też zapomnieć o tym, że z resztek pokarmowych, które docierają do jelita grubego, bakterie jelitowe syntetyzują witaminy, takie jak witamina K, B1, B6, B12 oraz kwas foliowy niezbędne do uzyskania prawidłowej odpowiedzi immunologicznej organizmu. Ponadto, mikrobiota rozkłada złuszczone komórki nabłonkowe, składniki żółci, ksenobiotyki oraz potencjalne kancerogeny, co przyczynia się do detoksykacji organizmu. Mikroflora wpływa także na lepsze wchłanianie składników mineralnych, takich jak sód, potas, magnez i wapń, co jest istotne dla utrzymania zdrowia całego organizmu, w tym funkcji immunologicznych.
Związek między jelitami a układem nerwowym – oś jelitowo-mózgowa
Oś jelitowo-mózgowa jest jednym z najważniejszych przykładów interakcji między układami organizmu, łącząc zdrowie jelit z funkcjonowaniem układu nerwowego. Jelita, nazywane często „drugim mózgiem” ze względu na obecność enteralnego układu nerwowego (ENS), współdziałają z mózgiem za pośrednictwem nerwu błędnego, układu hormonalnego oraz układu immunologicznego. Ta komunikacja ma kluczowe znaczenie dla zdrowia fizycznego i psychicznego.
Stan zdrowia jelit, w tym równowaga mikroflory jelitowej, wpływa na produkcję neurotransmiterów, takich jak serotonina, która w około 90% jest syntetyzowana właśnie w jelitach. Serotonina pełni nie tylko rolę regulatora nastroju, lecz także uczestniczy w modulowaniu reakcji immunologicznych. Zaburzenia w równowadze mikroflory jelitowej (dysbioza) mogą powodować zmniejszenie produkcji serotoniny oraz nasilać stan zapalny w organizmie, co ma konsekwencje zarówno dla zdrowia psychicznego, jak i fizycznego.
Przewlekły stres, który wpływa na zwiększenie poziomu kortyzolu, przyczynia się do uszkodzenia bariery jelitowej. W efekcie może dochodzić do zespołu nieszczelnego jelita, gdzie toksyny i mikroorganizmy przenikają do krwiobiegu, wywołując przewlekłe stany zapalne. Z tego powodu osoby doświadczające chronicznego stresu są bardziej podatne na infekcje, rozwój chorób autoimmunologicznych, a także powstawanie różnego rodzaju zaburzeń psychicznych.
Związek między jelitami a mózgiem jest także badany w kontekście chorób neurodegeneracyjnych, takich jak choroba Parkinsona czy Alzheimer. Zmiany w mikroflorze jelitowej mogą wpływać na rozwój tych schorzeń, co otwiera nowe perspektywy w zakresie ich prewencji i leczenia.
Dysbioza jelitowa a obniżona odporność
Dysbioza jelitowa, czyli zaburzenie równowagi w składzie mikroflory jelitowej, może mieć poważne konsekwencje dla zdrowia, prowadząc do osłabienia funkcji bariery jelitowej i przewlekłego stanu zapalnego, co w efekcie skutkuje osłabieniem odpowiedzi immunologicznej organizmu. W warunkach prawidłowych mikrobiota jelitowa chroni przed przenikaniem patogenów i substancji szkodliwych przez ścianę jelita, jednak dysbioza zaburza ten proces, powodując zwiększoną przepuszczalność jelit. Prowadzi to do rozwoju stanu zapalnego o charakterze przewlekłym, który może sprzyjać powstawaniu licznych schorzeń immunologicznych.
Jednym z najważniejszych skutków dysbiozy jest jej wpływ na rozwój chorób autoimmunologicznych. Nieprawidłowa mikroflora może zaburzać regulację układu odpornościowego, powodując nadmierne reakcje immunologiczne przeciwko własnym tkankom organizmu. To zjawisko jest związane z chorobami takimi jak reumatoidalne zapalenie stawów, choroba Crohna, Hashimoto czy celiakia. Badania sugerują, że dysbioza prowadzi do zmniejszenia populacji ochronnych bakterii oraz zwiększenia liczby patogennych mikroorganizmów, które wywołują reakcje zapalne i przyczyniają się do aktywacji autoreaktywnych limfocytów T.
Kolejnym skutkiem dysbiozy jelitowej jest wzrost ryzyka rozwoju alergii. Zmiana równowagi mikroflory wpływa na zwiększenie liczby komórek odpornościowych produkujących przeciwciała IgE, które są odpowiedzialne za reakcje alergiczne. W rezultacie układ immunologiczny staje się nadmiernie reaktywny wobec nieszkodliwych alergenów, co prowadzi do wystąpienia alergii. Dysbioza jelitowa odgrywa szczególnie istotną rolę w alergiach pokarmowych, gdzie nieprawidłowe sygnały wysyłane przez mikrobiotę mogą wywoływać nadwrażliwość na niektóre składniki diety.
Długotrwała dysbioza wiąże się także z ryzykiem innych chorób związanych z układem odpornościowym, w tym astmy, atopowego zapalenia skóry czy przewlekłych stanów zapalnych jelit. Utrzymanie zrównoważonej mikroflory jelitowej odgrywa kluczową rolę w zapobieganiu tym schorzeniom, a interwencje takie jak dieta bogata w błonnik i probiotyki mogą wspierać zdrowie jelit oraz prawidłowe funkcjonowanie układu odpornościowego.
Źródła
- Wiertsema, S. P., van Bergenhenegouwen, J., Garssen, J., & Knippels, L. M. J. (2021). The interplay between the gut microbiome and the immune system in the context of
infectious diseases throughout life and the role of nutrition in optimizing treatment strategies. Nutrients, 13(3), 886. - Działo, J., Niedźwiedzka-Rystwej, P., Mękal, A., & Deptuła, W. (2010). Charakterystyka tkanki limfatycznej błon śluzowych przewodu pokarmowego i układu oddechowego [Characteristics of mucosal lymphatic tissue associated with
gastrointestinal tract and respiratory system]. Alergia Astma Immunologia, 15(4), 197–202. - Czajkowska, A., & Szponar, B. (2018). Krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (SCFA) jako produkty metabolizmu bakterii jelitowych oraz ich znaczenie dla organizmu gospodarza. Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej, 72, 131–142.
- Basińska, A. M., Gałęcka, M., & Bartnicka, A. (2018). Znaczenie mikrobioty jelitowej w kształtowaniu zdrowia człowieka — implikacje w praktyce lekarza rodzinnego. Forum Medycyny Rodzinnej, 12(2), 50–59. Via Medica.
- Liśkiewicz, P., Pełka-Wysiecka, J., Wroński, M., Bąba-Kubiś, A., & Samochowiec, J. (2018). Flora jelitowa a patomechanizm powstawania zaburzeń afektywnych i lękowych — aktualny stan wiedzy i dalsze perspektywy. Psychiatria, 15(2), 70–76. Via Medica.
- Oziom, J., & Budrewicz, S. (2019). Rola mikrobioty jelitowej w patogenezie i przebiegu wybranych schorzeń układu nerwowego. Polski Przegląd Neurologiczny, 15(1), 1–11.
- Cesta, M. F. (2006). Normal structure, function, and histology of mucosa-associated lymphoid tissue. Toxicologic Pathology, 34, 599–608.
- Makala, L. H., Suzuki, N., & Nagasawa, H. (2002). Peyer’s patches: Organized lymphoid structures for the induction of mucosal immune responses in the intestine. Pathobiology, 70, 55–68.
- Quigley, E. M. M. (2006). New perspectives on the role of the intestinal flora in health and disease. Journal of Gastrointestinal and Liver Diseases, 15(2), 109–110.
- Sobieszczańska, B. M. (2008). The influence of intestinal dysbiosis on human’s health. Gastroenterologia Polska, 15(5).
- Radwan, P., & Skrzydło-Radomańska, B. (2013). Rola mikroflory jelitowej w zdrowiu i chorobie. Gastroenterologia Praktyczna, 2, 1–11.
- Konturek, P. C., Brzozowski, T., & Konturek, S. J. (2011). Stress and the gut: Pathophysiology, clinical consequences, diagnostic approach and treatment options. Journal of Physiology and Pharmacology, 62(6), 591–599.
- Kelly, J. R., Kennedy, P. J., Cryan, J. F., et al. (2015). Breaking down the barriers: The gut microbiome, intestinal permeability, and stress-related psychiatric disorders. Frontiers in Cellular Neuroscience, 9, 392.